مسجد جامع اروميه؛ نخستين محراب ايلخاني دنيا

هنوز پيرمردان و پيرزناني که عمري را سپري کرده‌اند به زيبايي از آن ياد کرده و از دوراني مي‌گويند که نمازشان را آنجا اقامه مي‌کردند؛ آنها مي‌گويند ما نماز جمعه و حتي در روزهاي ديگر، نمازمان را در »جمعه مسجدي« يا مسجد جامع اقامه مي‌کرديم؛ اينجا قداست خاصي دارد.اما زيباتر از همه همسايه بودن اين مسجد با بازار تاريخي اروميه خاطرات بي‌شماري در ذهن و فکر بازاريان قديمي جا گذاشته است؛ اهالي بازار و کسبه وقتي اذان گفته مي‌شد مغازه‌هاي خود را تعطيل کرده و براي اقامه نماز راهي مسجد جامع اروميه و يا به قول خودشان »جمعه مسجدي« مي‌شدند.
در مورد تاريخ دورتر اين ميراث کهن در اروميه نيز، ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسي در »احسن التقاسيم في معرفته الاقاليم« مي‌نويسد: »اروميه زيباست و دژي آباد دارد جامعش در ميان بزازان است بارو و نهري دارد.«در واقع مسجد جامع اروميه از همان اول، نگين درخشاني در قلب اين شهر تاريخي و گل سرسبد آثار تاريخي استان بوده و همچنان پا برجامانده و تاريخ را به نظاره نشسته و درهايش هميشه به روي نمازگزان بازبوده است.آنچه به اين اثر تاريخي، زيبايي دوچندان بخشيده معماري آن است؛ »معماري ايراني اسلامي« و به عبارتي مي‌توان گفت که اين اثر تاريخي شاهکاري از معماري ايراني اسلامي و به يادگار مانده از دوران سلجوقيان است.بخش‌هايي از اين مسجد در زمان ايلخاني و حمله مغول‌ها دستخوش تخريب و ويراني قرار گرفت اما بعدها دوباره بازسازي شد؛ اين مسجد در دوره زنديه نيز مرمت و بازسازي شده است و در دوره صفويه هم بخش‌هايي از آن براي يک بار ديگر مورد بازسازي قرار گرفت؛ آخرين بازسازي‌هاي اين مسجد مربوط به سال‌هاي پس از انقلاب است.
اما با وجود اين همه تخريب و بازسازي هنوز هم آثار کتيبه‌ها و گچبري‌هاي مربوط به قرن هفتم هجري بر روي محراب وجود دارد؛ کتيبه‌ها و گچبري‌هايي که با دستان هنرمندان زمان سلجوقي خلق شده‌اند و مزين به خط کوفي است. وجود اين کتيبه‌هاي قديمي گواه قدمت ديرين اين مسجد است.
به مدد بازسازي‌هاي اين مسجد در دوره‌هاي مختلف تاريخي مي‌توان هنر معماري مربوط به هر دوره را در اين مسجد مشاهده کرد که عمده‌ترين آنها در قسمت سرستون‌ها، گنبد و تزئينات و طاق‌هاي مسجد است.
آجرهاي متفاوت مسجد جامع و زيبايي منحصر به فرد آن
ساخته شدن اين مسجد از آجر يکي از ويژگي‌هاي بارز آن است؛ در قسمت‌هاي مختلف اين بنا از آجرهاي متفاوت استفاده شده و نوع آجرهاي به کار رفته در گنبد و شبستان با آجرهاي به کار رفته در قسمت صحن مسجد کاملا متفاوت است؛ تزئينات و گچبري‌هاي به کار رفته در صحن و شبستان اين مسجد از زيبايي چشم‌گيري برخوردار است.
اما قدمت کالبد فعلي گنبد خانه که قديمي‌ترين بخش مسجد است به دوره سلجوقي و قدمت محراب گچبري نفيس مسجد نيز به سال 676 هجري قمري مي‌رسد؛ چهل ستون ضلع غربي گنبد خانه نيز که در دوره صفويه بازسازي شده است بر روي بقاياي قديمي‌تر احداث شده، چنانکه در حفاري‌هاي کف آن آثاري از دوره ايلخاني به دست آمده است؛ قدمت حجرات اطراف صحن مسجد نيز به اوايل دوره زنديه مي‌رسد و سنگ نوشته موجود، زمان احداث آنها را مورخ 184 هجري قمري نشان مي‌دهد.مجموعه‌ آثار پيرامون صحن شامل شبستان، محراب ايلخاني، چهل ستون، حجرات اطراف صحن و شبستان ضلع شرقي گنبد خانه است.
شبستان مسجد جامع
شبستان مسجد جامع اروميه يکي از قسمت هاي اصلي است که نمايشگر هنر معماري اصيل اسلامي است؛ اين شبستان داراي يک گنبد است که به سبک معماري سلجوقي ساخته شده و در زمان ايلخاني‌ها بازسازي شد.
يکي از ويژگي‌هاي معماري اين شبستان وجود محراب‌هاي هشت ضلعي در يک طبقه و سپس تبديل آن به 16 ضلعي در طبقه ديگر است که در بالاترين طبقه تبديل به گنبد اصلي شبستان شده است. سبکي از معماري که از مشخصه‌هاي معماري ايلخاني‌هاست و احتمال مي‌رود که در زمان ايلخاني در طي بازسازي به اين شکل درآمده است.
محراب مسجد جامع
يکي از زيباترين بخش‌هاي اين مسجد، محراب آن است که با تزئينات گچ‌بري و استفاده از خط کوفي جلوه زيبايي به آن مي‌دهد؛ در اين محراب وجود 2 ستون در انتهاي آن که داراي کتيبه‌هايي است، جلب توجه مي کند؛ در کتيبه‌ها که از شاهکارهاي هنر گچبري به شمار مي‌آيد از خط رقاع براي نوشتن استفاده شده است.محرابي که امروز مشاهده مي‌شود بر روي محراب قديمي قرار گرفته است، محراب قديمي متعلق به دوران سلجوقي بوده و دور تا دور آن از خط کوفي استفاده شده است.
چهل ستون مسجد جامع
آن طور که از اسناد و شواهد بر مي‌آيد اين قسمت از مسجد در سال‌هاي بعد از ساخت بناي اصلي مسجد به آن اضافه شده است. با توجه به اشيايي که هنگام بازسازي اين مسجد در اين قسمت کشف شده مي‌توان گفت که اين قسمت در دوره صفويه ساخته شده و براساس شواهد، اين مسجد در دوره صفويه در اوج زيبايي خود بوده است. در طول قرن‌هاي گذشته به چهل ستون اين مسجد صدمات زيادي وارد شده که در دوره‌هاي مختلف بازسازي شده است.
مسجد جامع قلب تپنده اروميه
باستان شناس و معاون گردشگري ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي آذربايجان غربي درباره مسجد جامع اروميه مي‌گويد: اين مسجد يکي از قديمي‌ترين و بزرگترين مساجد در کشور به شمار مي‌رود که قدمتش به چندين قرن مي‌رسد و در برخي روايات‌هاي تاريخي حتي قبل از اسلام هم بناهايي در زير اين مسجد ساخته شده بود.رضا حيدري اضافه مي‌کند: واقعيت اين است که مسجد جامع قلب تپنده و هسته مرکزي شهر اروميه به شمار مي‌رود و بازار تاريخي و بسياري از محلات تاريخي در اطراف اين مکان مذهبي شکل گرفته است.
وي ادامه مي‌دهد: براساس مطالعات باستان شناسي لايه‌هاي زير زمين اين مسجد مي‌تواند خيلي قديمي‌تر از ساختارهايي باشد که امروز در سطح مي‌بينيم و خود بناي تاريخي مربوط به دوره سلجوقيان است.
معاون گردشگري ميراث فرهنگي،گردشگري و صنايع دستي آذربايجان غربي ياد آور مي‌شود: يکي از زيباترين بخش‌هاي اين مسجد محراب گچبري ايراني است که از دوره ايلخانان مغول به جا مانده؛ محرابي که حدود ?.? متر عرض و حدود هشت متر طول دارد و جنس آن از نوع گچ است.
حيدري اضافه مي‌کند: از زيبايي‌هاي اين محراب خطاطي و خوشنويسي آيات و روايات و احاديثي از پيامبر اسلام (ص) توسط “عبدالمومن شرفشاه” نقاش تبريزي در سال 676 هجري قمري است.وي توضيح مي‌دهد: همچنين درداخل محراب “توري اندازي گچي” برجسته قرار گرفته که زير ساقه گنبد گچبري‌هاي مختلف قرار گرفته است.
باستان شناس ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي آذربايجان غربي مي‌گويد: در دوران صفويه شبستان 40 ستون درکنار اين مجموعه ساخته شد؛ شبستاني که ميزبان مردم شده و هنوز هم به کار خود ادامه مي‌دهد و نمازگزاران در آن به عبادت مي پردازند.وي خاطرنشان مي‌کند: مسجد جامع اروميه داراي چند در بوده که يکي از اين درها به طرف بازار است که اخيرا با حضور وزير سابق ميراث فرهنگي و گردشگري باز شد تا بار ديگر بازاريان و کسبه نماز خود را دراين مسجد کهن به جاي آورند.
انجام اقدامات لازم براي قرارگرفتن مسجد جامع در فهرست جهاني
مديرکل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي آذربايجان غربي نيز با بيان اينکه موضوع ثبت مساجد در فهرست جهاني يونسکو مطرح است، مي‌گويد: سعي بر اين است تا با انجام اقدامات لازم زمينه براي قرار گرفتن مسجد جامع اروميه در فهرست جهاني يونسکو فراهم شده و اثر جهاني ديگري به فهرست آثار ثبت جهاني استان افزوده شود.مرتضي صفري ادامه مي‌دهد: در همين راستا احياي حجره‌هاي پيرامون، تزيينات گنبدخانه، بخش گنبد مرکزي، فضاي خدماتي نظير سرويس‌هاي بهداشتي، سيستم گرمايشي و سرمايشي، نور پردازي و روشنايي محوطه از جمله اقدامات مرمتي مسجد جامع اروميه به شمار مي‌رود که درحال انجام است.
مسجد جامع اروميه قدمت يک هزار و 200 ساله دارد
سيد عزت الله ضرغامي وزير سابق ميراث فرهنگي،گردشگري و صنايع دستي سالجاري در سفر خود به آذربايجان غربي و بازديد از مسجد جامع اروميه مي‌گويد که با توجه به اينکه در صحبت‌هاي کارشناسان استاني بيان شد مسجد جامع اروميه قدمت يک‌هزار و 200 ساله دارد، بايد اين موضوع در معرفي اين بنا مد نظر قرار بگيرد چرا که اغلب در معرفي مسجد جامع قدمت آن را 700 سال و متعلق به دوره ايلخاني مي‌دانند در حالي که 500 سال، اختلاف رقم پاييني نيست.
همچنين معاون امور مجلس، حقوقي و استان‌هاي وزارت ميراث‌فرهنگي، گردشگري و صنايع‌دستي هم در سفر اخير خود به استان و بازديد از مسجد جامع اروميه با اشاره به تدوين پرونده مساجد کشور براي ثبت در ميراث جهاني تصريح مي‌کند: مسجد جامع اروميه نيز که شاهکارهاي معماري آن در برخي موارد بي‌نظير است، قابليت ثبت جهاني را دارد.جواد واحدي مسجد جامع اروميه را از جمله شاهکارهاي معماري ايراني اسلامي برشمرد و ادامه مي‌دهد: گچبري شبستان اين مسجد در نوع خود بي‌نظير است.
به گزارش امانت به نقل از ايرنا،مسجد جامع اروميه يکي از نخستين بناهاي تاريخي ثبت ملي شده آذربايجان غربي بوده و در سال 1314 هجري شمسي به ثبت ملي رسيده است.
آذربايجان غربي داراي يک هزار و 800 اثر تاريخي ثبت ملي و جهاني شده است که دراين ميان تخت سليمان تکاب، قره کليساي چالدران، آيين مذهبي قره کليساي چالدران، کاروانسراي شاه عباسي خوي و کليساي زور زور ماکو در فهرست ميراث جهاني يونسکو قرار گرفته اند.